زهره میرعیسی‌خانی- درون بازار زنجان  گم می‌شوم و از میان مغازه‌های چاقو فروشی که رد می‌شوم یاد قدمت طولانی این صنعت در زنجان می‌افتم. سابقه صنعت چاقوسازی در ایران را در زمان‌هایی باید جستجو کرد که داشتن سلاح سرد از ضروریات زندگی هر فرد به شمار می‌رفت.

 در جایی خوانده بودم که یکی از قدیمی‌ترین مناطق سکونت ایران که قدمت آن به هزاره‌ ششم می‌رسد، تپه سیلک کاشان است، ‌قدیمی‌ترین آثار بدست آمده از سیلک از جنس سنگ است از آن جمله چاقویی که با دسته‌ای از استخوان و تیغه‌ای از سنگ چخماق ساخته شده که متعلق به 4200 ق.م است.

شاردن، شرق شناس غربی نقل می‌کند که در زمان او هیچیک از ایرانیان بدون شمشیر از خانه بیرون نمی‌رفتند، تیغه این شمشیرها به قدری برنده بود که بر طبق داستان‌های قدیمی اگر با دست پهلوانی به سواری زده می‌شد او را از فرق سر تا روی زین به دو نیم می‌کرد.

با ورود سلاح گرم به بازار به‌تدریج حمل و استفاده از سلاح سرد منسوخ شد، صنعت شمشیرسازی نیز رو به افول رفت و در حد چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده مورد نیاز روزمره زندگی به حیات خود ادامه داد، یکی از شهرهایی که صنعت چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده را حفظ کرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد، شهر زنجان است.

صنعت چاقوسازی در زنجان بطور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگ‌های مختلف تاریخی (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعیت سوق‌الجیشی استان نسبت به استانهای همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدن‌های شرقی، غربی و نزدیکی به فلات مرکزی، فراهم بودن مواد اولیه و معادن غنی آهن و مس است.

با توجه به شواهد و مدارک به دست آمده به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص پیرامون زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نیست، قدیمی‌ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه‌ مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد « روستای حمزه‌لو» متعلق به هیجده قرن پیش است.

این چاقو دارای دسته‌ای از شاخ بز است و طول آن 11 سانتی‌متر که با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه‌ای متصل گردیده که طول تیغه 5/8 سانتی‌متر اندازه‌گیری می‌گردد. غلاف آن از جنس چرم بوده و با بندی از جنس چرم به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف 5/15 سانتی‌متر است، در عرض آن شکافی تعبیه شده که احتمالاً وسیله‌ای شبیه گوش‌پاک‌کن یا نوعی سنجاق در آن جاسازی شده است.

چاقوی مزبور را می توان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.

 وارد کارگاه چاقوسازی «شمس» در سرای ملک می‌شوم. اتاقک دنجی که در گوشه ای از این سرا قرار دارد.

مرد میانسالی که که مشغول تراشیدن تیغه چاقوهای آشپزخانه است خود را فیروز شمس  معرفی می‌کند، می‌گوید: از نوجوانی و جوانی به این حرفه مشغول بوده است و تا چهار تا پنج سال دیگر بازنشسته می شود .

وی با اشاره به اینکه این حرفه را از برادر زنش آموخته است، ادامه می‌دهد: وضعیت چاقوسازی در حال حاضر چندان تعریفی ندارد و به دلیل اینکه مواد اولیه تولید چاقو گران تمام می‌شود، فعالان این حوزه وضعیت مناسبی ندارند.

این هنرمند می‌افزاید: فولاد و استیلی که پیش از این در حدود 9 هزار تومان قادر به خرید آن بودیم، امروز به  حدود 50 هزار تومان رسیده است.

وی اظهار می‌کند: وضعیت فروش کارد آشپزخانه و میوه خوری وضعیت وخیمی ندارد، اما نسبت به دو سال گذشته که وضعیت به مراتب بهتر بوده، چندان مناسب نیست.

شمس خاطر نشان می کند: بیشتر خریداران چاقو در استان، مغازه داران  هستند که از تولید کننده این اقلام را می‌خرند و  در مغازه خو این اقلام را به معرض فروش میگذارند. ضمن اینکه  گاهی نیز از شهرهای دیگر نظیر شیراز برای سفارش  محصول به زنجان می ‌آیند و نسبت به خرید اقدام می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر در زمینه  ارسال این محصولات به سایر شهرها دچار مشکل هستیم، افزود: قریب سه ماه است که با اداره پست دچار مشکل شده‌ایم و بنا به تصویب الحاق دو تبصره به ماده 617 قانون مجازات اسلامی، توان ارسال محصولات تولیدی را به سایر استان‌ها نداریم که همین موضوع مشکلات عدیده‌ای را برای صاحبان این صنعت ایجاد کرده است.

شمس با اشاره به اینکه به صورت آزاد بیمه شده است، اظهار کرد: نسبت به بیمه صنایع دستی اقدام کرده ام اما گویا ظرفیت موجود برای این حرفه پر شده است و از همین رو خود نسبت به بیمه  اقدام کردم.

این هنرمند با اشاره به اینکه مدتی پیش ورود چاقوهای چینی بازار این صنعت را آشفته کرده بود، گفت: در حال حاضر با تدابیری که در این زمینه از سوی مسئولین ریخته شد از ورود چاقو چینی به بازار جلوگیری شد اما به نظر می‌رسد با سختگیری‌های موجود در زمینه ارسال این صنایع از طریق پست‌، شرایط دوباره برای ورود محصولات چینی مهیا شود که امید است مسئولین در این زمینه نیز تدابیری را بیندیشند.

وی با اشاره به اینکه مسئولین باید در زمینه ثابت نگه داشتن قیمت  مواد اولیه این صنعت که فولاد و استیل است، تدبیری بیندیشند، اظهار کرد: با ثابت نگه داشتن قیمت مواد اولیه این صنعت و از طرفی  برطرف کردن سایر مشکلات در زمینه ارسال این  محصولات به سایر شهرها به نظر می‌رسد این حرفه به عنوان حرفه پدری همچنان بتواند مسیر خود را رو به جلو ادامه دهد. 

از کارگاه او بیرون می زنم و در ادامه اینکه مسیرم را درون بازار ادامه می دهم به مغازه چاقو فروشی برخورد می‌کنم، چاقوها با نظم خاصی درون ویترین گذاشته شده اند و با فروشنده این چاقوها به گفتگو می پردازم. خود را مهدی محمودی معرفی کرده و گفت که  قریب سه سال است که در زمینه فروش چاقوی آشپزخانه فعالیت دارد.

وقتی از درآمدماهیانه اش سخن به میان آمد، گفت: در آمد ماهیانه این حرفه چندان مشخص نیست چرا که بسته به زمان و شرایط متفاوت است.

وی با اشاره به اینکه در شرایط فعلی و با توجه مشکلات اقتصادی که گریبان جامعه را گرفته است، به نظر می رسد درآمد ناشی از چاقو  راضی کننده باشد، گفت: چاقو از دسته صنایع دستی است که به واسطه گردشگران و توریستها همچنان خریدار دارد و با توجه به اینکه کیفیت چاقو زنجان بسیار بالا است، هر گردشگری که وارد استان می‌شود تمایل بالایی به خرید چاقو به عنوان سوغاتی دارد.

محمودی با اشاره به اینکه پیش از این شرایط چاقو سازی در استان به مراتب بهتر بوده است، گفت: در حال حاضر  درآمد ناشی از این صنعت نسبت به گذشته بسیار پایین آمده است اما همچنان نسبت به صنایع دیگر وضعیت بهتری دارد.

صحبتم با این فروشنده را به پایان می‌رسانم و مسیر بازار را با تمام سوراخ‌ها و سنبه‌هایش در پیش می‌گیرم اما هنوز هم تصویر چاقو به عنوان هنری که قدمت طولانی در فرهنگ ما دارد، در نظرم هست.